از هر منظری که به آجر بپردازیم شگفتی آور است.به گفته سیمون آیوازیان((نمود آجر در معماری ایرانی ،نه یک ذره در مقابل کلان معماری بلکه واحدی است در دل و بطن معماری می نشیند و نقشی تعیین کننده دارد.آجر در ساختمان همچون نت در موسیقی است،یا همچون کلمه در شعر است.)) شاعر کلمات را به نظم و نثر می آراید و سخن دلنشین می پراکند و معمار و بنا، با نظم و ترتیب و چیدمان آجر،بافتی جذاب و فضایی دلنشین می آفریند.همه این ها ساختمان فرهنگ ما را به سر پنجه دانش و حکمت ،به زیور و زینت هنر آراسته ،ساخته ، پرداخته و شکل بخشیده اند.
آجر جزئی از معماری ما و از قدیمی ترین مصالح بومی است : ماده است به غایت ساده با قابلیت های بی انتها ، کوچک ترین واحد از اجزای معماری که با آن بزرگترین و پیچیده ترین سازه های تاریخی مثل پل ها ،آب انبارها ، برج ها، طاق های عظیمی همچون طاق کسری و گنبد های مرتفعی همچون کاخ ساسانی سروستان و گنبد سلطانیه و ایوان های مجلل و مقابر به یاد ماندنی همچون مقبره سامانی سر برافراخته است.
حکایت خاک و باد و آب و آتش پایانی ندارد و سرنوشت ما آدمیان با این چهارماده حیاتی گره خورده است و آجر نیز خاک و گل پخته است.همان گلی که ما آدمیان را با آن سرشتند و ما خاک نشینان الفتی دیرینه و ازلی با این ماده داریم به قول مرحوم استاد پرویز کلانتری : ((و خشت نمودار خاک است و سرنوشت ، و سرگذشت تبار ماست بر دیوار ، تا بماند به رسم یادگار ، به نقش ،به شکل)).
آجرهای لعاب دارهخامنشی
آجر به عنوان یکی از اساسی ترین و قدیمی ترین مواد و مصالح ساختمانی از زمان کشف تا کنون شناخته شده است آجر را می توان به گونه های مختلفی تقسیم نمود که یکی از گونه های آن آجر لعاب دار است .با توجه به تحقیقات باستان شناسان، در دوران هخامنشیان استفاده از آجر به صورت لعاب دار نقش دار و برجسته معمول بوده است؛ در شمال غربی تخت جمشید ،تل آجری ،بقایایی از آجرهای لعاب دار مزین به نقوش حیوانی و اسطوره ای شناسایی شده که بر طبق مطالعات باستان شناسی متعلق به دوران هخامنشی بوده و قدمتی بیش از داریوش و ساخت تخت جمشید دارد. بناهای زیگورات ، چغازنبیل در شوش، طاق کسری در تیسفون، طاق های کاخ فیروز آباد در فارس، بناها و باغ های معلق بابل در عراق، از نمونه بناهای آجری قبل از اسلام هستند.
همچنین در قرن چهارم استفاده از آجر در اروپا نیز رواج پیدا کرد. (پس از مدتی استفاده از آجر در کشورهای اروپایی از رونق افتاد، اما در قرن 12 رواج مجدد یافته، و ابتدا از ایتالیا شروع شد.) با مرور زمان و در دوران مختلف، به تدریج آجرها از لحاظ ساختار، شکل و اندازه تغییر یافتند. استفاده از آجر در طول دوره های معماری ایرانی، به عنوان اصلی ترین ماده ساختمانی بسیار گسترده بوده است.
هنر آجرکاری در دوره سلجوقیان
دوره سلجوقی یکی از متمرکزترین حکومت ها در تاریخ ایران بعد از ظهور اسلام است.در این دوره اصفهان پایتخت بوده و دوران طلایی هنر و معماری خود را سپری کرده است .یکی از این زمینه ها ی هنری ، ساخت مناره ها به تعداد زیاد در این شهر است که هر کدام بهترین نمونه آجر کاری است .آجر روی مناره ها ،به عنوان یکی از عناصر اصلی بکارگرفته شده و از لحاظ تکنیک ،تنوع نقش و گاهی تکرار نقوش ،گره ها و کتیبه ها نیز زیبایی خیره کننده سنبل عقیدتی را ایفا می کند. در این دوران از آجر به عنوان مصالح اصلی برای ساخت بناهایی از جمله کاروانسراها، آب انبارها، بناهای شاهی، بناهای عمومی، مساجد، برج مقبره ها، میل مقبره ها، میل های بلند مساجد و غیره، استفاده می نمودند؛ نحوه ی به کارگیری هنرمندانه آجر در خلق سازه ها در این دوران، نشان دهنده ی حسن سلیقه و خلاقیت معماران در هنر آجرکاری می باشد. از آثار پراکنده و فراوان کشور در این دوران می توان به برج های خرقان در قزوین،برج دماوند ،مناره چهل دختران و مناره مسجد علی در اصفهان ، مسجد جامع دامغان، میل منار چند وجهی مسجد نایین، مناره ساربان و مناره مسجد جامع ساوه اشاره کرد.
برگرفته از :چکیده مقالات همایش ملی آجر و آجر کاری در هنر و معماری ایران
آجرهای ماندگار سهیل
سهیل نمای ماندگار مقاوم و پایدار